فقه جنبه عملی زندگی است/حاکمیت فقه بر همه علوم

وی در تعریف جهان بینی گفت: معنای جهان بینی، نگاه و باورهای ما راجع به مجموعه جهان و انسان است. در جهان بینی توحیدی، مجموعه جهان هستی با همه وسعتش از یک مبداء آغاز می شود و به سمت یک مقصد در حرکت است. پس هدفی دارد. همه موجودات جهان بر اساس جهان بینی توحیدی در این چارچوب حرکت می کنند. نه فقط انسان، بلکه تمام هستی از ریزترین موجود هستی یعنی اتم و هسته اتم تا بزرگترین موجودات هستی یعنی کرات آسمانی، منظومه ها و کهکشان ها. برای موجودات هستی نمی شود عددی گفت. فقط میلیاردها کهکشان در دنیا است و دائماً کهکشان های جدیدی نیز متولد می شوند. ما بر اساس جهان بینی توحیدی معتقد هستیم که همه هستی از یک مبداء به سمت یک مقصد و برای یک هدف در حال حرکت است. در مجموعه هستی پهناور که هنوز علم بشر به وسعت قسمت ماده و فراماده اصلاً نرسیده است، بر اساس همین جهان بینی معتقد هستیم که محور همه این هستی، انسان است.

این استاد حوزه و دانشگاه، خاطرنشان کرد: همه هستی دست به دست هم داده اند که انسان به عنوان خلیفه الله، اشرف مخلوقات و احسن المخلوقین به مقام قرب الهی برسد. تفکر جدید غربی می گوید انسان طفِیلی عالم وجود است. بر اساس تفکری که در غرب مطرح است به ویژه نظریه تکامل که در قرن هجدهم توسط چارلز داروین به صورت جدی مطرح شد، خیلی ها استنتاج کردند که انسان موجود خاصی نیست، مثل علف ها و یا مورچه ها است و موجود راست قامت که بر روی دو پا راه می رود هم در دستگاه تکامل تولید شده است و چیز مهمی نیست و عده ای گفتند نظریه تکامل زیستی موجودات زنده داروین، اشرف مخلوقات بودن انسان را ابطال کرده است و انسان قطب عالم امکان و محور هستی نیست.

تولیت آستان مقدس حضرت شاهچراغ با بیان اینکه غربی ها نظریه داروین را دنبال کردند، در حالی که ما در جهان بینی توحیدی نظرمان قطعاً مفاد آیه ۳۰ سوره مبارکه بقره با این معناست که؛ “آن زمان را یاد آر که پروردگارت به فرشتگان فرمود به یقین جانشینی در زمین قرار می دهم”، گفت: ما این را باور داریم که انسان خلیفه خدا در زمین است. همه، ابر و باد و مه و خورشیو و فلک، دست به دست هم داده اند تا انسان از این مبداء بتواند مسیر را به خوبی طی کند تا به مقصد خوب برسد.

کلانتری، گفت: ارزش ویژه فقه و فقاهت یعنی دین شناسی، مبتنی بر جهان بینی ویژه ای است که از وحی آسمانی و عقل ناب سر چشمه می گیرد. در جهان بینی الهی، جهان هستی مبدأ، مقصد و هدفی دارد که همه موجودات در چارچوب آن به ایفای نقش خود می پردازند. در این میان نقش انسان در هستی به عنوان خلیفه الله نقش ویژه ای است که همه موجودات هستی در خدمت او قرار می گیرند تا بتواند بدرستی از عهده ایفای این نقش برآید. از این رو می توان گفت همه هستی در کارند تا انسان به مقام ویژه ی خود که مقام قرب الی الله، انسان کامل وخلیفه الله است، دست یابد.

وی خاطرنشان کرد: به منظور نیل به این مهم چاره ای نیست جز اینکه دینِ حق، حضور خود را در همه عرصه های وجودی انسان به منصه ی ظهور برساند، بر همه ابعاد وجودی انسان پرتو بیفکند و نیازهای معرفتی انسان یعنی شناختی و تئوریک، و نیازهای معیشتی انسان یعنی اعمال و رفتارها را به درستی پاسخ دهد.

ابعاد سه گانه وجود انسان/بُعد ادراکی

رئیس انجمن علمی انقلاب اسلامی با بیان اینکه انسان دارای سه بُعد وجودی است، گفت: یک بُعد، ادراکی و شناختی است. یعنی ذهن و در تعبیر علمی یعنی فکر. قدرت تفکر، قدرت انتزاع، قدرت استنتاج و قدرت حل مسئله همه به بُعد شناختی مربوط می شود. بر اساس بعد شناختی می توانیم مطالعه کنیم، فکر کنیم، مسئله حل کنیم و این یک بخش وجودی ما است و به لحاظ فیزیکی بیشتر به مغز مربوط می شود. اطلاعات را جمع و با هم تلفیق می کنیم، همچنین اطلاعات جدید می گیریم و اطلاعات قبلی را نقض و یا اصلاح می کنیم. این یک بخش از وجود ما است و به آن بُعد بینشی انسان می گوییم.

بُعد باورها

وی در بیان دومین بُعد انسان، اضافه کرد: دومین بُعد، بُعد باورهاست. این بُعد مربوط به باورهای ما و آن قسمتی ست که اعتقادها شکل می گیرد. این بُعد به بعد شناختی ربطی ندارد و مربوط به قلب انسان می شود. آدمی که هزاران جلد کتاب خوانده است اما باور ندارد، قسمت اعتقادی اش فعال نیست و در فضای باورها به هیچ چیز اعتقاد ندارد. با این همه این کتاب خواندن باید باورهایش به اوج رسیده باشد ولی اینطور نیست. این بُعد که در اینجا به آن  بُعد گرایشی می گوییم، از نگاه قرآن به قلب مربوط می شود. باید توجه داشت که تعقل با تفکر فرق می کند. تفکر مربوط به بُعد شناختی انسان است و تعقل مربوط به رسیدن انسان به یک تصمیم و باور و جمع بندی است. عاقبت اندیشی، اطمینان و ایمان مربوط به این بُعد وجودی انسان است. آیا بُعد اول و بُعد دوم ارتباطشان با هم خیلی وثیق است؟ در اینجا می شود بحث های زیادی را مطرح کرد. در وجود تک تک ما انسان ها یک بخشی است که این کار را می کند که اسمش قلب است “فی قُلوبِهِم مَرَض” یعنی شخص در بُعد شناختی مشکل ندارد و مشکل مربوط به جای دیگر است و بُعد باورهایش مشکل دارد. طرف، برعکس است اول یک خرده باور دارد و بعد گرفتار شک و تردید می شود و بعد می گوید من قبول ندارم و این مصداق این آیه می شود « فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضًا وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا کَانُوا یَکْذِبُونَ».( آیه ۱۰ سوره بقره)

بُعد اقدام و عمل

این استاد حوزه و دانشگاه، سومین بُعد انسان را بُعد اقدام و عمل، دانست و گفت: این بُعد، در اصطلاح جدید بُعد کنشی است. در اینجا بحث حرکت، اراده، تلاش، استقامت و عمل مطرح است و همه مربوط به این بُعد می شود. خالق هستی در وجود تک تک انسان ها بخشی را برای علم آموزی و بخشی را برای باورها و اعتقادات، تعبیه کرده و بخشی دیگر را برای رفتارها طراحی کرده است. در حدیث امام علی علیه السلام که می فرماید: «قَوِّ عَلی خِدمَتِکَ جَوارحی… – خدایا به اعضای بدنم برای خدمت در راه خودت توانایی بده» مربوط به بعد سوم می شود. جوارح یعنی عمل. و ادامه همین حدیث «… وَاشدُد عَلَی العَزیمَهِ جَوانِحی. – و درونم را در تصمیم گیری قوی دار» مربوط به دو ُبعد دیگر می شود.

وی با اشاره به آیاتی از کلام‌الله، خاطرنشان کرد: اگر قرار باشد هستی به نتیجه برسد، باید نسخه از ناحیه خود توحید و خدا بیاید. دین حق اگر بر همه ابعاد وجودی انسان پرتو بیندازد و همه را دقیق تنظیم کند و برای اینکه هستی، دقیق در جای خودش قرار گیرد و هر چیزی از جمله انسان و تمام موجودات هم به طور دقیق در جایگاه خودشان به سیر خودشان ادامه دهند، نیاز به برنامه داریم. یعنی بر اساس یک طرح، این ها باید حرکت کنند. این برنامه ی جامع، دینِ حق می شود.

جهان‌بینی توحیدی برامده از عقل و نقل است

تولیت حرم مطهر، خاطرنشان کرد: جهان بینی حق یا جهان بینی توحیدی که برآمده از عقل و نقل است، بر همه ابعاد سه گانه وجودی انسان پرتو می افکند. یعنی هم شناخت ها، هم باورها و نیت ها و هم اعمال و رفتارهای گوناگون انسان را رنگ الهی و حق می دهد و در جهت معینی و در نظام خاصی، معنا می بخشد. اگر جهان بینی حق بر هر سه حوزه و بُعد حاکم شود، شناخت های ما شناخت های الهی می شود و باورها و عمل ما هم الهی می شود و اگر جهان بینی باطل حاکم شد همه اش باطل می شود.

وی گفت: در آیه ۶ سوره کافرون می خوانیم؛ «لَکُمْ دِینُکُمْ وَلِیَ دِینِ»، شما دین خودتان و آن ها دین خودشان. ممکن است آن ها هم شناخت هایشان خراب باشد، هم باورهایشان و هم رفتارهایشان. «وَلِیَ دِینِ» این دین، هم در حوزه علم و هم در حوزه باور و هم درحوزه عمل فرق می کرد. دو چیز روبروی هم می شد. حق و باطل اینگونه است و در همه عرصه ها تعریف می شود و محدود به یک مورد نیست.

کلانتری با بیان اینکه باور حق، باور باطل، ایمان حق، ایمان باطل، اطمینان حق، اطمینان باطل، عقل ربانی، عقل شیطانی که در روایت هم است و مربوط به بُعد دوم است، در توضیح بُعد سوم، یعنی بُعد کنشی گفت: عمل حق، عمل باطل، اراده حق، اراده باطل، حرکت حق، حرکت باطل و اقدام صحیح، اقدام غلط، مربوط به بُعد سوم است. می گوییم این کارش درست نیست یا درست است، و درست و غلط را بر اساس جهان بینیِ حق مطرح می کنیم که بحث خیلی عمیقی است.

رئیس انجمن علمی انقلاب اسلامی گفت: دین حق عبارت است از مجموعه ای از آموزه ها، دستورالعمل ها و برنامه های تکامل بخش که خالق انسان با آگاهی و اشراف بر همه ابعاد وجودی انسان آن را تنظیم و از طریق وحی در اختیار آدمیان قرار داده است. دین حق از هر گونه افراط و تفریطی در امان است و در کنار بُعد فردی انسان به بُعد اجتماعی او نیز توجه دارد، چنانکه در کنار بعد مادی بر بعد معنوی و همچنین در کنار بعد دنیوی بر بعد اخروی حیات آدمیان نیز توجه کامل دارد.

وی ادامه داد: از این رو می توان گفت خالق جهان، که در هستی نقش ویژه ای برای انسان در نظر گرفته، آموزه ها و دستورالعمل ها و برنامه های ویژه ای نیز برای اینکه انسان بتواند از عهده این نقش به درستی برآید، برای او تنظیم نموده است. این آموزه ها، دستورالعمل ها و برنامه ها، همان دین حق است که از طریق عقل ناب و وحی ناب و به عبارت دیگر از طریق عقل و نقل بر آدمیان عرضه شده است.

دینِ حق دارای وسیعترین قلمرو است

این استاد حوزه و دانشگاه گفت: در مقایسه دقیق دینِ حق با هر یک از فنون و دانش ها، این نکته ظریف به دست می آید که هیچ کدام از فنون و دانش های قدیم و جدید از قبیل طبابت، مدیریت، اقتصاد، سیاست، حقوق و دانش های تجربی هرگز اینگونه گسترده بر ابعاد وجودی انسان پرتو نمی افکنند و معرفت و معیشت آدمیان را متأثر نمی سازند. در یک بررسی دقیق تر متوجه می شویم که دین حق از چنان قلمرو وسیعی برخوردار است که نه فقط معرفت ومعیشت آدمیان را در مسیر حق تنظیم می کند، بلکه سایر فنون ودانش های بشری را نیز سامان و در جهت کمال و سعادت واقعی انسان قرار می دهد.

تولیت آستان مقدس احمدی و محمدی(ع) گفت: فقه که گفته می شود ارزش ویژه دارد، در حقیقت عبارت است از دانشِ دین و مجتهدی که حاکمیت سیاسی را در عصر غیبت بر عهده می گیرد در حقیقت عهده دار اجرای دین در زوایای مختلفِ اجتماعی جامعه اسلامی است. یعنی می خواهد آن بُعدی از دین حق و جهان بینی حق را که مربوط به اجتماع می شود، اینجا عملیاتی کند.

او ادامه داد: فقه بُعد رفتاری است. در تقسیم بندی علوم اسلامی، کلام اسلامی و فقه اسلامی داریم. کلام اسلامی، جنبه باورها و اعتقادی را دارد و فقه اسلامی، جنبه عملی دین در زندگی بشریت است. نگاه امام(رحمت الله علیه) به فقه اینگونه است، نه یک فقه محدود در رساله عملیه. حقیقتاً فقه در رساله عملیه نمی تواند محدود شود. ایشان می فرمایند «فقه، تئوری واقعی و کامل اداره انسان از گهواره تا گور است» این بُعدِ رفتاری ما را، فقه تصدی می کند و پیش می برد. لذا وقتی به سراغ حکومتی می آییم که می خواهیم منطبق بر اسلام باشد، فقه و فقیه ارزش ویژه ای پیدا می کند. در حکومت اسلامی قرار است حاکمیت سیاسی جامعه بر محور دینِ حق انجام بگیرد و اگر بخواهد این مورد اتفاق بیافتد باید متخصص ویژه فن در راس کار قرار بگیرد و این دانش اهمیت پیدا می کند.

وی اضافه کرد: نمی شود گفت فقه یک دانش مثل دانش سیاست، مدیریت و یا اقتصاد است. فقه بر همه زوایای وجودی انسان از گهوراه تا گور قرار است پرتو بیافکند، اما دانش های دیگر اینطور نیستند. علم طب و پزشکی نوین، درروزگار قدیم نبود ولی آیا در آن مقطع بشر از فقه معاف می شده است؟ پاسخ خیر است. یعنی آن زندگی سنتی قدیمی منهای پزشکی نوین، منهای معماری نوین، منهای مدیریت نوین، همان زندگی سنتی حتماً باید تحت سیطره فقه اداره می شده است.

کلانتری گفت: حضرت آدم وقتی از بهشت بر زمین هبوط کرد و با حضرت حوا در صحرای عرفات روبرو شد، نیازمند فقه بود. از همان موقع انسان برای هر موضوعی از قبیل تشکیل زندگی و فرزندآوری و خوردن طعام باید بررسی می کرد که فقه چه می گوید. در آن زمان مثلا علم پزشکی نبود ولی دستورالعمل زندگی لازم بوده است.

او با طرح این پرسش که حضرت آدم در آن زمان چه کرد؟ فقه و دستورالعمل از کجا آمد؟، گفت: از عقل ناب و وحی آسمانی. قسمت دستورالعمل های الهی که برای تنظیم رفتارهای های ما یعنی بعد سوم، وجود دارند، این  بر همه دانش ها حاکم است. در حوزه پزشکی، در حوزه خوردنی و نوشیدنی ها، ارتباطات و حتی در حوزه روش ها به سراغ فقه می رویم که آیا این روش درست یا غلط است. رسیدن به هدف های حق، از روش های باطل و خراب امکان پذیر نیست و این خلاف بودن یا نبودن را از فقه سئوال می کنیم.

فقه بر همه علوم حاکم است

تولیت حرم مطهر گفت: وقتی می گوییم فقه بر همه علوم حاکم است، معنایش اینست که همه علوم در جای خودشان محترم است ولی باید رنگی از فقه به خود بگیرند و سئوالی از آن بپرسند. در پزشکی صدها مسئله فقهی وجود دارد. در اقتصاد، بازرگانی، مدیریت، در علم و تکنولوژی و ابزرهای نرم و فضای مجازی هم، وضع به همینگونه است و فقه حاکمیت دارد، به این معنا که باید از آن سئوال کنیم. بخش عمده تفاوت نظام اسلامی و غیر اسلامی در این جا است. ابزارها را همه می توانیم استفاده کنیم اما باید در پرتو فقه اسلام باشد. به عنوان مثال در اقتصاد لیبرالیستی هیچ اشکالی برای وجود صدها کارخانه مشروب سازی که درآمدزا هستند وجود ندارد، ولی این اقتصاد در پرتو فقه، امکان راه اندازی ندارد. حتی با و جود اشتغال صد ها و هزاران نفر در این کارخانه ها، فقه اسلامی به دلیل اینکه می خواهد رفتار و اعمال ما را بر اساس جهان بینیِ حق تنظیم کند، اجازه چنین کاری را نمی دهد، چون ما را از مقصد نهایی دور می کند. در مورد فضای مجازی متاسفانه خیلی ها دستورالعمل های دینی و اخلاقی را رعایت نمی کنند که این موضوع در نگاه جهان بینی حق و شریعت اسلام، کاملا خلاف است و فرقی بین فضای مجازی و حقیقی نیست و حکم اسلام در هر دو مورد، یکی است.

وی اضافه کرد: بر این اساس، بسیار بدیهی است که نمی توان فقه را در عرض سایر دانش ها قرار داد، همانگونه که متخصّص این دانش را نیز نمی توان در ردیف سایر متخصصان طبقه بندی کرد. براساس همین جهان بینی است که قرآن کریم برای دانش دین ارزش ویژه ای و برای متخصّص این دانش جایگاه خاصی قایل شده است. در فقه حقیقیِ اسلام، دستورالعمل های رفتاری و عملی اسلام، مطرح است و فقیه یعنی کسی که صاحب بالاترین تخصصِ فقهی و مقیدترین انسان به فقه است. به عبارت دیگر، فقه یعنی واقعیت های رفتاری و دستورالعمل های رفتاری مبتنی بر جهان بینی اسلامی.

تولیت حرم مطهر شاهچراغ(ع) گفت: افزون بر آنچه گذشت باید توجه داشته باشیم که تمایز اصلی نظام سیاسی اسلام از سایر نظام های سیاسی دنیا «اسلامیت» نظام است و تبّلور عینی این تمایز در مرحله اجرا از تأکید بر فقاهت حاکم حاصل می شود. استاد گرانقدر آیت الله مصباح یزدی (رحمت الله علیه) در این خصوص چنین می گویند: «آنچه عنصر اصلی نظام را تشکیل می دهد، اسلام است. مدیریت در همه کشورهاست…. پس از این جهت امتیازی بر دیگران نداریم. امتیاز و صبغه ویژه کشور و نظام ما اسلامی بودن است؛ یعنی آنچه بیش از همه لازم است،  فقاهت است؛ از این رو می گوییم: ولی فقیه و نمی گوئیم: ولّی عادل؛ البته رهبر باید عادل نیز باشد. نمی گوئیم: ولّی سیّاس، گر چه باید به سیاست آشنا باشد. پس تأکید ما بر کلمه فقیه، از آن روست که عنصر اصلی در نظام ما اسلام است و فقیه یعنی اسلام شناس» .

انتهای پیام