دکتر قاسم آزادی احمدآبادی در گفت‌وگو با خبرنگاران، درباره معیارهای انتخاب پژوهشگران یک درصد برتر، گفت: فهرست پژوهشگران پراستناد (Highly Cited Researchers)، گزارشی از پژوهشگران پراستناد دنیا در ۲۲ حوزه موضوعی علوم بر اساس اطلاعات و آمار پایگاه شاخص‌های اساسی علم «ESI» و در بازه زمانی ۱۰ ساله است. این حوزه‌های موضوعی ۲۲ گانه شیمی، داروشناسی و سم‌شناسی، علوم فضا، علوم کشاورزی، مهندسی ریاضیات، علوم کامپیوتر، پزشکی بالینی، علم مواد، علوم گیاهی و جانوری، محیط‌زیست/بوم‌شناسی، علوم اجتماعی/کلیات، زیست‌شناسی و زیست‌شیمی، میان‌رشته‌ای، ایمنی‌شناسی، علم اعصاب و روان، میکروب‌شناسی، اقتصاد و تجارت، روان‌پزشکی/ روانشناسی، زمین‌شناسی، زیست‌شناسی مولکولی و ژنتیک و فیزیک هستند.
وی با بیان این‌که برای قرار گرفتن در فهرست پژوهشگران برتر، کلیه فعالیت‌های علمی ۱۰ ساله اخیر فرد در سطح بین‌المللی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد، گفت: این فعالیت‌های علمی شامل تعداد مقالات، تعداد استنادها، تعداد مقالات پراستناد، تعداد استناد به مقالات پراستناد هستند. همچنین مواردی نظیر رعایت اصول اخلاقی در پژوهش، رعایت میزان خوداستنادی در حد قابل قبول و نیز مقالات بازپس‌گیری شده نیز در انتخاب یک پژوهشگر برای ورود به این فهرست مؤثر است.
استادیار مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور افزود: پژوهشگران در هر رشته بر اساس تعداد استنادهایی که دریافت کرده‌اند، مرتب‌سازی شده و سپس پژوهشگران یک درصد برتر بر مبنای حدود آستانه استنادی، به‌عنوان برگزیدگان علمی در نظر گرفته می‌شوند. درواقع، پژوهشگرانی که توانسته‌اند براساس فعالیت‌های تحقیقاتی خود در ۱۰ سال اخیر به بالاترین سطح اعتبار بین‌المللی دست پیدا کنند، در دسته پژوهشگران پراستناد یا یک درصد برتر دنیا قرار می‌گیرند.
این پژوهشگر علم اطلاعات و دانش‌شناسی در پاسخ به سؤالی در مورد کاربرد و اعتبار فهرست پژوهشگران پر استناد، توضیح داد: یکی از جنبه‌های ارزیابی فعالیت‌های پژوهشی، ارزیابی میزان تأثیرگذاری یک پژوهشگر بر هم‌ترازان خود است. به این صورت که پژوهشی که در گذشته انجام شده، در حال حاضر چقدر مورد ارجاع پژوهشگران حوزه‌های مرتبط و نیز سایر حوزه‌ها قرار می‌گیرد و در آینده چقدر مورد اقبال جامعه علمی قرار می‌گیرد. این اقبال و توجه در محیط آکادمیک با «ارجاع» و «استناد» شناخته می‌شود. پژوهشگری که میزان استناد بالایی دریافت کرده، نشان می‌دهد که حرف متفاوت‌تری نسبت به هم رشته‌ای خود مطرح کرده که مورد توجه قرار گرفته است. البته که این توجه می‌تواند از نوع مثبت و نیز منفی باشد. شاید کسانی با ارجاع به نویسنده‌ای خاص، قصد زیر سؤال بردن دیدگاه و نظریه آن شخص را داشته باشند و همین امر مبنایی برای افزایش میزان ارجاعات به نوشته‌ها و آثار این فرد باشد.
وی ادامه داد: از جنبه مثبت نیز، این مراجعه و استناد می‌تواند نمایانگر این امر باشد که نظریه جدید، حرف تازه، ایده خلاقانه و… از سوی فرد، مطرح شده و جامعه علمی نسبت به آن اقبال پیدا کرده است. درواقع، پژوهشگران پراستناد، کیفی‌ترین و پرارجاع‌ترین مقالات علمی دنیا را منتشر کرده‌اند و به این ترتیب، در حوزه موضوعی تخصصی خود به‌عنوان پژوهشگر مؤثر در سطح بین‌المللی شناخته و معرفی می‌شوند.
مؤثر بودن، تنها محدود به استنادها نیست
آزادی خاطر نشان کرد: باید توجه داشت که امروزه مؤثر بودن تنها به تعداد استنادها محدود نمی‌شود، بلکه رفع مشکلات جامعه در سطح ملی و جهانی و اثرگذاری اقتصادی، اجتماعی، فناورانه و نوآورانه از سایر ابعادی هستند که لازم است مورد توجه پژوهشگران قرار گیرد.
استادیار مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور با اشاره به این‌که در شرایط حال حاضر، این فهرست در سطح جامعه آکادمیک و در میان پژوهشگران اعتبار و نمود دارد، گفت: شاید این لیست اگر از جنبه اثرگذاری اقتصادی یا اجتماعی مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد، در سطح بازار و جامعه طرفدار آن‌چنانی نداشته باشد؛ چون حیطه‌های اثرگذاری متفاوت است.
وی تصریح کرد: کشورهای پیشرفته و دانشگاه‌های برتر دنیا که برای جذب نخبگان علمی از سرتاسر دنیا برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری می‌کنند، معمولاً برای جذب و به‌کارگیری پژوهشگر، دانشجو و عضو هیئت علمی از این دست شاخص‌ها نیز استفاده می‌کنند.
آزادی با بیان این‌که علاوه بر فهرست پژوهشگران پراستناد یا دانشمندان یک درصد برتر که از سوی پایگاه شاخص‌های اساسی علم یا ESI گزارش می‌شود، در سطح ملی نیز معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری کشور، در قالب ساختاری به نام «فدراسیون سرآمدان علمی ایران»، از سال ۱۳۹۴ با هدف دستیابی کشور به مرجعیت علمی جهانی اقداماتی را آغاز کرده است. ازجمله، شناسایی و انتخاب محققان معتبر، متعهد و پیشرو تحت عنوان سرآمدان علمی و حمایت از آنها.
وی ادامه داد: این فرآیند سالانه و براساس فعالیت‌های ۳ سال گذشته (منتهی به دوره ارزیابی) انجام می‌شود و هر سال ۱۰۰ نفر به‌عنوان سرآمد علمی، شناسایی و در دو گروه الف و ب، متناسب با اعتبار علمی کسب کرده حمایت می‌شوند و این فرآیند معمولاً در اردیبهشت ماه هر سال انجام می‌شود.
استادیار مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور درباره نحوه شناسایی سرآمدان علمی کشور، توضیح داد: برای ورود به فرآیند رقابت و ارزیابی سرآمدان علمی، دارا بودن حداقل یکی از شرایط زیر ضروری است؛ اما کافی نیست. در صورت داشتن یکی از این شرایط، اطلاعات افراد (میانگین ارجاعات، سن علمی و H-Index) از پایگاه داده وب آو ساینس، استخراج و اعتبار علمی آنها محاسبه می‌شود. درنهایت براساس اعتبار علمی، ۱۰۰ نفر برتر انتخاب می‌شوند.
وظیفه ISC در معرفی پژوهشگران پر استناد
این پژوهشگر دکترای علم اطلاعات و دانش‌شناسی در مورد وظیفه پایگاه استنادی علوم جهان اسلام در مورد معرفی پژوهشگران پر استناد، گفت: یکی از وظایف اصلی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام در راستای معرفی پرتألیف‌ترین و پر استنادترین مؤلفان، پژوهشگران و کشورهای برتر علمی در جهان اسلام، فراهم آوردن امکان شناسایی و بررسی ضریب نفوذ تولیدات علمی پژوهشگران و پژوهشگران نخبه است. آنچه از سوی این مؤسسه به‌عنوان طلایه‌داران علم مطرح و گزارش می‌شود، برگرفته از گزارش‌های بین‌المللی است. در صورتی که از مؤسسه فوق انتظار می‌رود یک نظام ارزیابی بومی برای ارزیابی پژوهشگران داخلی بر مبنای میزان تاثیرگذاری ملی، طراحی و راه‌اندازی شود و افراد اثرگذار داخلی را معرفی کند و نیز لازم است برای سنجش و معرفی پژوهشگران کشورهای هدف (مسلمان) نیز سازوکار مقبولی ارائه شود.
آزادی در مورد تفاوت آمار پژوهشگران پر استناد اعلام شده از سوی پایگاه ISC و آمار پایگاه کلاریویت آنالیتیکس، توضیح داد: در تعیین پژوهشگران پراستناد از سوی پایگاه ISC، عواملی هستند که شناسایی دقیق همه مدارک منتسب به هر پژوهشگر را با چالش مواجه می‌کند ازجمله؛ وجود اسامی پرتکرار و مشابه، املاهای مختلف نگارشی نام افراد، تنوع وابستگی‌های سازمانی پژوهشگران در بازه زمانی نسبتاً طولانی ۱۰ ساله، همپوشانی و تنوع حوزه‌های پژوهشی، عدم استفاده برخی پژوهشگران از کد شناسایی پژوهشگر و وجود پژوهشگرانی با بیش از یک وابستگی سازمانی. معمولاً این موارد در پایگاه شاخص‌های اساسی علم به دلیل هزینه بالای پردازش اطلاعات نادیده گرفته می‌شود.
وی افزود: به‌علاوه، داده‌های این سامانه در بازه‌های دوماهه روزآمدسازی می‌شود و به همین ترتیب، حدود آستانه استنادی نیز تغییر می‌کند. بنا به این دلایل، لیست اصلی این پژوهشگران نیز خالی از اشکال نخواهد بود. بعد از ارائه فهرست اولیه پژوهشگران پراستناد جهان، مؤسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری نیز یک سری فعالیت‌ها روی این داده‌ها انجام می‌دهد و پردازش‌های مختلفی را جهت ابهام‌زدایی و یک‌دست‌سازی انجام داده و درنهایت لیست افراد ایرانی وارد شده به این گزارش را منتشر می‌کند. به این ترتیب در این مرحله نیز ممکن است این فهرست مقداری با فهرست اولیه تفاوت داشته باشد. اساساً شناسایی پژوهشگران پراستناد یا یک درصد برتر، فرآیندی پیچیده و زمان‌بر است و بررسی ماشینی، دستی و انسانی آنها نیز هر کدام محدویت‌هایی در این مسیر دارند.
ضرورت توجه به شاخص‌های تاثیر اقتصادی پژوهش‌ها
این پژوهشگر علم اطلاعات و دانش‌شناسی در مورد چرایی توجه بیش از حد به آمارهای کمّی علم‌سنجی در کشور، گفت: اصولاً ارزیابی پژوهش در ابعاد مختلف فردی، نهادی، ملی و بین‌المللی آن کاری دشوار، هزینه‌بر و زمان‌بر است. عموماً کشورها و نهادهای ارزیابی‌کننده به دنبال کوتاه‌ترین مسیر ارزیابی و بهره‌گیری از در دسترس‌ترین داده‌ها به این منظور هستند.
وی مطالعات کمی علم‌سنجی و توجه به آن از ابعاد مختلف را ارزشمند دانست و خاطر نشان کرد: حرکت به سمت بهره‌گیری از شاخص‌های کیفی نیز ضرورت دارد و در این راستا سامانه‌هایی مانند «آلتمتریک» شکل گرفته‌اند تا میزان نفوذ افکار و یافته‌های علمی را در میان رسانه‌های جمعی که عموم افراد در آن درگیر هستند را مورد سنجش قرار دهند. در همین راستا پایگاه «سایول» اقدام به ارائه سرویسی به نام «شاخص‌های تأثیر اقتصادی» کرده است.
وی درباره اجزای شاخص‌های تاثیر اقتصادی، گفت: در این شاخص، اجزایی مانند «تعداد پتنت‌های استنادکننده (Citing-Patents Count)» که نمایانگر تعداد اختراعاتی است که به خروجی‌های علمی منتشرشده توسط یک نهاد (به‌عنوان مثال دانشگاه) استناد کرده‌اند، خروجی علمی استناد شده در پتنت (Patent-Cited Scholarly Output) که نمایانگر تعداد تولیدات علمی منتشر شده توسط یک نهاد است که در اختراعات، استناد شده است، «تعداد استنادات پتنتی (Patent-Citations Count)» که تعداد کل استنادهای ثبت اختراع دریافتی توسط یک نهاد است و «استنادهای حق ثبت اختراع به ازای هر خروجی علمی» (Patent-Citations per Scholarly Output) که نشان‌دهنده میانگین استنادات ثبت اختراع دریافتی به ازای هر ۱۰۰۰ خروجی علمی منتشر شده توسط یک نهاد است؛ مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
استادیار مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور با بیان این‌که با مشاهده مجموع دفعات دریافت استنادات ثبت اختراع توسط خروجی‌ها، درک درستی از میزان تحقیقی که در ایجاد محصولات، استفاده شده به دست می‌آید، گفت: چنین ارزیابی اطلاعاتی در مورد تأثیر اقتصادی تحقیق ارائه می‌دهد. در ضمن، این معیارها باید در مقایسه رشته‌هایی مثل هنر و علوم انسانی که در یک حق اختراع به پژوهشی، ارجاع نمی‌دهند، باید با احتیاط مورد استفاده قرار گیرد. همچنین در ارزیابی کشورهایی که تحت پوشش دفاتر ثبت اختراع در پایگاه سایول نیستند نیز باید احتیاط کرد.
وی افزود: همچنین در خصوص مطالعه بر روی شاخص‌های جدیدی که اثرگذاری نتایج پژوهش‌های علمی را بازنمون می‌کنند، از سوی پژوهشگران حوزه علم‌سنجی و نیز پایگاه‌های ارائه‌دهنده خدمات اطلاعاتی یکی از حوزه‌های کاری و پژوهشی قلمداد می‌شود، باید دقت داشت.
آزادی درباره کم‌توجهی به ابعاد کیفی مطالعات، تاکید کرد: در ایران به این صورت جا افتاده که سازمان‌ها و نهادها به دنبال اعداد و ارقامی هستند که وضعیت کمّی کشور یا دانشگاه‌ها را در حوزه علم نشان دهد و توجه به ابعاد کیفی پژوهش‌ها و میزان ارتباط فعالیت‌های تحقیقاتی با حوزه اقتصاد دانش‌بنیان و تولید کالا و محصولات فناورانه یا نوآوری‌های سازمانی کم است.
این پژوهشگر علم اطلاعات و دانش‌شناسی در مورد تنوع شاخص‌های موجود برای پژوهشگران پر استناد، توضیح داد: اساساً نظام‌های ارزیابی علم و فناوری به دنبال ارائه شاخص‌های نوینی هستند که وضعیت پژوهشگران، دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های پژوهشی، حوزه‌های موضوعی و … را به طور واقعی و دقیق‌تر و با کم‌ترین خطا نشان دهد. به همین سبب شاهد هستیم که در حوزه پژوهشگران نیز به طور مداوم شاخص جدید معرفی می‌شود که تلاش دارد ایرادات شاخص‌های قبلی را پوشش دهد. انتخاب و مبنا قرار دادن شاخص‌ها نیز به رویکردها و سیاست‌های کلان یک کشور یا دانشگاه و همچنین روش‌شناسی مورد استفاده برای استخراج و انتشار داده‌های مربوط به این شاخص یا شاخص‌های مشابه، بستگی دارد.
سرمایه‌گذاری‌های علمی و فناوری عربستان
آزادی در مورد تفاوت چشمگیر پژوهشگران پر استناد عربستان و ایران، توضیح داد: عربستان در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری‌های متعددی در حوزه علم و فناوری خود انجام داده و تلاش کرده جایگاه خود را در این حوزه در سطح بین‌المللی ارتقا دهد. در این رابطه، مشوق‌های مالی برای پژوهشگران در نظر گرفته تا آنها با نام کشور عربستان به چاپ و انتشار مقاله بپردازند.
وی ادامه داد: عموماً هم این افراد از بین پژوهشگران شاخص انتخاب شده‌اند که توانمندی علمی بالایی دارند. در هر صورت چه بخواهیم چه نخواهیم، این امر در ابعاد مختلف تاثیرگذار است که یکی از آنها ارتقای رتبه دانشگاه در نظام‌های ارزیابی بین‌المللی است. زمانی که بحث بین‌المللی شدن آموزش عالی وجود دارد و کشورها در عرصه جذب دانشجو رقابت می‌کنند، اثرگذاری این وضعیت، دقیق‌تر دیده می‌شود.
استادیار مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور در پایان گفت: به نظرم اگر ایران هم بخواهد از قافله رقابت‌های علمی عقب نیفتد، لازم است برنامه‌ریزی‌های اساسی در زمینه ایجاد مشوق‌های متنوع برای پژوهشگران و فناوران خود ایجاد کند و نیز رویکرد بین‌المللی شدن آموزش و پژوهش را نیز در اولویت‌های خود قرار دهد.
انتهای پیام
