نگاهی تاریخی به قرآن، جایگاه ویژه خود را دارد؛ با این همه امروز ما مردمانی که نه در روزگار، نه با زبان و نه با فرهنگ مردمان پیرامونی محمد هستیم، می‌خواهیم آن چه از او به ما رسیده است را بازخوانی کنیم. کتابی که گفته می‌شود در درازای بیش از ۱۴۰۰ ساله، هیچ دگرگونی واژگانی یا گزاره‌ای در آن راه نیافته است.
نگاه امروزی به ما می‌گوید که هر کتاب را ورای نگاه گذشته‌نگارانه، یا نوشتارهایی که درباره آن نوشته شده‌اند، باید خواند. در این نگاه، نگرش‌های تخصصی همچون ناسخ و منسوخ، راه ندارد و همه کتاب را یکپارچه و یگانه باید خواند؛ به ویژه که قرآن را ره‌یافتی از آفریدگار پروردگار هستی‌بخش برای همه مردم در هر روزگار و هر جا، می‌دانیم و در جایگاه مانیفست (manifesto، واژه‌ای فرانسوی با بازگردان پارسی متنی که پیروان یک مکتب، اندیشه یا فرقه از آن برای روشن کردن اصول، عقاید و اهداف خود به کار می‌برند) مکتب اسلام، می‌دانیم.
پیش از هر چیز باید گفت تنها بازگردان پارسی قرآن کریم که پیامبر اسلام آن را تأیید کرده‌اند، بازگردانی است که سلمان فارسی (روزبه بدخشان)، برای آشنایی ایرانی‌ها و پارسی‌زبان‌ها انجام داد. (تـاریخ قرآن، رامیار، ۶۵۳) سلمان فارسی پیش از آن نیز انجیل را به فارسی بازگردانده بود. شوربختانه از این بازگردان چیزی به دست ما نرسیده است؛ همچنین در سایت ویکی فقه درباره نخستین ترجمه قرآن از سرخسی در المبسوط می‌خوانیم: اهل فارس از سلمان فارسی خواستند سوره فاتحه الکتاب را برای آنها به فارسی ترجمه کند. سلمان نیز «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» را به «به نام یزدان بخشاونده» ترجمه کرد و برایشان فرستاد. همچنین آیه‌الله محمدهادی معرفت در کتاب تاریخ قرآن، صفحه ۱۹۶چنین می‌نویسد: نخستین کسى که با اجازه پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم سوره حمد را به فارسى ترجمه کرد، سلمان فارسى بود.
در این گذر، برخی مردم فارس‌زبان به دنبال آشنایی با قرآن، از دانشمندان می‌خواستند تا آن را به فارسی بازگرداند؛ هرچند گاه برخی از بزرگان، این کار را درست نمی‌دانستند، برخی از دانشمندان دینی در ۱۵ سده گذشته، برای آشنایی مردم پارسی‌زبان، با توجه به آشنایی از زبان عربی و بینش دینی و قرآنی خود، بازگردان‌های گوناگونی را نوشته‌اند که هیچ‌کدام همچون دیگری نیست.
همچنان که در بازگردان واژه‌ها خواهیم دید، برخی که نتوانسته‌اند به بار واژه دست پیدا کنند، واژه عربی را فارسی‌سازی کرده‌اند و آن را نوشته‌اند؛ باید این را دانست که هرچند برخی از واژه‌های عربی در زبان فارسی نیز کاربرد دارند، با این همه، چون فرهنگ ایرانی گونه دیگری بوده است، بار دیگری یافته‌اند. این را نیز باید افزود که فرهنگ ایرانی آن روزگار از یک سو و از سوی دیگر دگرگونی‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و دانشی در گذر قرن‌ها، که به چرایی‌های گوناگون رخ داده‌اند و رفت و آمد‌های فرهنگ‌های دیگر با رویکردهایی همچون تقابل، تهاجم و تبادل فرهنگی، بار نویی را به واژه‌ها داده‌اند. این دگرگونی، نه تنها در زبان فارسی که در دیگر زبان‌ها نیز رخ داده است. با این دانش، می‌توان به سادگی دریافت که عرب امروزی نیز برداشتی امروزی از متن قرآن دارد که با برداشت ۱۴۰۰ سال پیش، دیگرگونه است.
در پژوهشی که انجام شد، دریافتیم که دیرینه‌ترین بازگردان پارسی که امروز موجود است، به سده ۴ ه.ق می‌رسد؛ روزگاری که از دیدگاه شهید مطهری در کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران، با زدوده شدن کامل چیرگی اعراب بر ایران، مردم ایران، اسلام را با اندیشه خویش شناختند و پذیرفتند.
گفتنی است که نه تنها برترین دانشمندان سنی‌مذهب همچون امام نُعمان بن ثابت بن زوطا بن مرزبان مُکنّا شناخته‌شده به ابوحَنیفه (خراسان)، امام ابوعبدالله احمد بن محمد بن حنبل (مرو)، امام حافظ ابوعبدالله محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بن مغیره بخاری جعفی (بخارا) و… که دانشمندان شیعی‌مذهبی همچون ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابَوَیْه قمی شناخته‌شده به شیخ صدوق قمی و اِبنِ بابَوَیْه، حسین بن سعید اهوازی، علی بن مهزیار اهوازی، ثقه‌الاسلام محمّد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی، اِبْن‌ِ قولویه، ابوالقاسم جعفر بن محمد بن جعفر قمی نیز ایرانی بودند. (برای دیدن نام دانشمندان ایرانی جهان اسلام در ۵ سده نخست می‌توانید به کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران شهید مرتضی مطهری مراجعه کنید.)
هرچه که اسلام در ایران‌زمین گسترش می‌یافت، به ویژه از سده ۴ ه.ق که مردم ایران با اندیشه و دل خود به آن دلبسته می‌شدند، نیاز به بازگردان فارسی نیز بیشتر می‌شد و کسانی در پی آن برآمدند. از سده ۴ ه.ق چندین بازگردان پارسی به ما رسیده است که نویسنده هیچ‌کدام به درستی روشن نیست؛ هرچند بسیاری آن را به امام ابوجعفر محمد بن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب طبری رسانده‌اند یا آن که برگرفته از تفسیر او دانسته‌اند.
از آغاز ماه مبارک رمضان با این اندیشه، به سراغ قرآن رفتم و در آغاز ذی‌الحجه به پایان رسید؛ هرچند خود می‌دانم که این پژوهش بسیار کمبود دارد، امید دارم که پس از این بتوانم آن را بیفزایم.
اکنون نخست باید واژه قرآن را بررسی کنیم.
قرآن چیست؟
در لغت‌نامه دهخدا درباره واژه قرآن چنین می‌خوانیم: قرآن. [ ق ُرْ ] ( اِخ ) نام کتاب آسمانی مسلمانان که بر حضرت محمد بن عبداﷲ (ص)، پیامبر اسلام نازل گردید. در لفظ قرآن اختلاف است. برخی گویند اسم علم غیرمشتق است و مخصوص است به کلام خدا و همزه جزء حروف اصلی آن نیست؛ ابن کثیر چنین خوانده و از شافعی نیز چنین روایت شده است. برخی دیگر گویند این لفظ مشتق است از «قرنت الشی بالشی» و قرآن نامیده شد؛ زیرا در میان سور و آیات و حروف آن مقارنه وجود دارد. فراء گوید: قرآن مشتق است از قرائن و به هر تقدیر بدون همزه است و نون آن اصلی است. زجاج گوید: این قول سهو و خطاست و سخن درست این است که همزه را برای تخفیف حذف کرده‌اند و حرکت همزه را به حرف ساکن پیش از آن منتقل ساخته‌اند. آنها که قرآن را مهموز دانند نیز میان خود اختلاف دارند، برخی را عقیده بر این است که آن مصدر «قراءت» است و کتاب مقروء (خوانده شده) را قرآن (خواندن) خوانند از جهت تسمیه شی به اسم مصدر آن و برخی گویند آن وصف است بر وزن «فعلان» از ماده «قرء» بمعنی جمع. در کتاب اتفاق چنین آمده است.
چون دهخدا را پژوهشگری زبردست و چیره می‌دانند که بیشتر پژوهشگران دیدگاهها و سخنان وی را در زمینه زبان‌شناسی پذیرفته‌اند تنها به سخن او بسنده کردیم. همچنین علامه دهخدا همه آن چه گفته می‌شود را یک جا آورده است؛ از این رو با آوردن این سخن، نیاز به آوردن همه دیدگاهها و بررسی آنها نیست؛ چنانکه در کتاب فرهنگ جدید عربی فارسی از منجد الطلاب، واژه القرآن را به خواندن، بازگردان کرده است.
سوره حمد
بخش نخست قرآن، سوره حمد یا الفاتحه خوانده می‌شود.
در آغاز هر کتاب و نوشتاری، بخش نخست را چکیده یا مقدمه می‌خواندند که ما را با کلیت کتاب و نوشتار آشنا می‌کند. از سوی دیگر گزاره نخست هر نوشتار را تیتر یا عنوان می‌دانند که بایستی ویژگی‌های کلیت، جامعیت، زیبایی و کشش را برای خواننده داشته باشد. با این نگاه، سوره حمد و بر فراز آن گزاره بسم الله الرحمن الرحیم، در واقع کلیت قرآن را به ما نشان می‌دهند.
سوره‌ای بسیار کوتاه با واج‌آرایی زیبا که همین زیبایی و کوتاهی، زمینه حفظ آن را فراهم آورده است. از سوی دیگر این سوره تنها سوره‌ای است که هر مسلمان بایستی در روز دست‌کم ۱۰ بار آن را بخواند. این‌ها همه نشان از اهمیت آن دارد.
در این جا به بررسی سوره حمد می‌پردازیم:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ ﴿۱﴾ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ ﴿۲﴾ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ ﴿۳﴾ مَالِکِ یَوْمِ الدِّینِ ﴿۴﴾ إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ ﴿۵﴾ اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ ﴿۶﴾ صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَاالضَّالِّینَ ﴿۷﴾
برخی از بازگردان‌های شناخته‌شده پارسی را با هم می‌خوانیم:
بازگردان‌های پارسی را می‌توان در چهارگونه بازگردانی ساده، منظوم، کهن و تفسیری بررسی کرد. در این جا تنها بازگردان‌های ساده که همراه با متن عربی چاپ می‌شوند را بررسی می‌کنیم؛ هرچند نگاهی هم به تفسیرهای شناخته‌شده سده گذشته می‌اندازیم.
شناخته‌شده‌ترین بازگردان پارسی قرآن در یک سده گذشته که پژوهشگران و بازگردان‌های پارسی‌زبان شیعه و سنی، در ایران و در کشورهای پارسی‌زبانی همچون افغانستان، پاکستان، تاجیکستان و ازبکستان از آن بهره گرفته‌اند، و بارها در کشورهای گوناگون به زیر چاپ رفته است، بازگردان مرحوم استاد محمدمهدی الهی قمشه‌ای است که سال ۱۳۲۳ ه.ش همراه با ره‌یافت‌هایی کوتاه برای آگاهی بهتر از واژه‌ها یا گزاره‌های قرآنی چاپ شده است: به نام خداوند بخشنده مهربان (۱) ستایش خدای را که پروردگار جهانیان است. (۲) خدایی که بخشنده و مهربان است. (۳) مالک (و پادشاه) روز جزاست (روز کیفر نیک و بد خلق). (۴) (پروردگارا) تنها تو را می‌پرستیم، و از تو یاری می‌جوییم و بس. (۵) تو ما را به راه راست هدایت فرما. (۶) راه آنان که به آنها انعام فرمودی، نه راه کسانی که بر آنها خشم فرمودی (قوم یهود) و نه گمراهان (چون اغلب نصاری). (۷)
دهه بیست خورشیدی، همراه با چپاول ایران از سوی اتحاد جماهیر شوروی، انگلستان و ایالات متحده آمریکا، جریان‌های گوناگون اندیشه‌ای با پشتیبانی چپاولگران، کار خود را بیش از پیش دنبال کردند. در این هنگامه، برخی از دغدغه‌مندان مسلمان برای رویارویی با جریان‌های غیراسلامی همچون مارکسیسم، لیبرالیسم، ناسیونالیسم و… راهکار را رویارویی فرهنگی دانستند؛ از این رو به نهادینه‌سازی و فرهنگ‌سازی همراه با آشکار کردن اندیشه‌های اسلامی ناب همچون قرآن، نهج‌البلاغه و… دست زدند. یکی از این راهکارها بازگردان‌های فارسی قرآن کریم بود که گاه با برداشت‌ها و تفسیرها همراه بود. درست است که بازگردان الهی‌قمشه‌ای از دیگر بازگردان‌ها شناخته‌شده‌تر شد و اکنون که نزدیک به ۸۰ سال از آن می‌گذرد همچنان بیشترین نسخه‌های قرآنی همراه با بازگردان فارسی را دارد، دیگرانی نیز بودند که به این کار کوشش کردند. یکی از بازگردان‌های دیگر شناخته‌شده این دوره را می‌توان از آن عبدالحسین آیتی دانست که در سال ۱۳۲۶، بازگردانی به سبک الهی قمشه‌ای نوشت: به نام خداوند رحمتگر مهربان (۱) ستایش خدایى را که پروردگار جهانیان، (۲) رحمتگر مهربان، (۳) [و] خداوند روز جزاست. (۴) [بار الها] تنها تو را مى‌پرستیم، و تنها از تو یارى مى‌جوییم. (۵) ما را به راه راست هدایت فرما، (۶) راه آنان که گرامى‌شان داشته‌اى، نه [راه] مغضوبان، و نه [راه] گمراهان. (۷)
ابوالقاسم پاینده در سال ۱۳۳۶ بازگردان روان قرآن کریم به زبان فارسی را به زیر چاپ برد که نقطه عطفی در بازگردان‌های معاصر قرآن است و می‌توان آن را مهم‌ترین اثر پاینده نامید. علامه امینی نویسنده کتاب الغدیر در نامه‌ای به پاینده نوشت: «آنچه سرمایه خیر دنیا و آخرت شماست، این صحایف است و بس. زحمتی که باید برای آن ارزشی فوق‌العاده قائل شد و تقدیر و ستایش کرد و افتخار نمود، این قدم برجسته‌ای است که در راه ترجمه قرآن عظیم برداشته‌اید و الحق خوب از عهده برآمده‌اید. آفرین بر آن خامه شیوا و بیان رسا و شیرین». پاینده سوره حمد را اینچنین به فارسی بازگردانده است: به نام خدای رحمان رحیم(۱) ستایش خدا را که پروردگار همگان(۲) رحمان و رحیم(۳) فرمانروای رو جزاست(۴) [خدایا] تو را می پرستیم و از تو یاری می خواهیم(۵) ما را به راه راست هدایت فرما(۶) راه کسانی که موهبتشان داده‌ای، نه غضب‌شدگان و گمراهان(۷)
یکی از کسانی که در سال‌های نزدیک به پیروزی انقلاب اسلامی با برگزاری نشست‌های قرآنی، گام بلندی برداشته است، بی‌درنگ استاد شهید آیت‌الله شیخ مرتضی مطهری است. او سال‌های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ در نشست‌های هفتگی خود که به نام جلسه یزدی‌ها شناخته شد، به بررسی قرآن کریم پرداخت که شورای نظارت بر نشر آثار استاد شهید مرتضی مطهری، نوارهای این نشست‌ها را گردآوری و در مجموعه کتاب‌های آشنایی با قرآن، به بازار آورد. در جلد دوم این مجموعه، بازگردان فارسی سوره حمد آن را می‌خوانیم: به نام خداوند بخشاینده بخشایشگر (۱) ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است (۲) خداوندی که بخشنده و بخشایشگر است (۳) خداوندی که مالک روز جزاست (۴) پروردگارا تنها تو را می‌پرستیم و فقط از تو یاری می‌جوییم. (۵) ما را به راست هدایت فرما (۶) راه کسانی که مشمول نعمت خود ساختی، نه راه کسانی که بر آنها غضب کردی و نه راه گمراهان (۷)
نگاهی گذار به بازگردان گزاره‌ای و نه تفسیری که سید محمدباقر موسوی همدانی در بازگردان تفسیر المیزان بخش سوره حمد سال ۱۳۶۳ داشته است را با هم بخوانیم: به نام خدایی که هم رحمتی عام دارد و هم رحمتی خاص به نیکان (۱) ستایش مر خدا را که مالک و مدبر همه عوالم است. (۲) هم رحمتی عام دارد و هم رحمتی خاص به نیکان. (۳) خدایی که مالکیت علی الاطلاقش در روز جزا برای همه مکشوف می‌شود (۴) تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌طلبیم. (۵) ما را به سوی صراط مستقیم هدایت فرما. (۶) صراط آنانکه برایشان انعام فرمودی. نه آنانکه بر ایشان غضب کردی. و نه گمراهان. (۷)
تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، هرچند بیش از ۵ بازگردان و دو تفسیر ارزشمند المیزان از آیت‌الله العظمی علامه سید محمدحسین طباطبایی و نمونه از آیت‌الله العظمی شیخ ناصر مکارم شیرازی با همکاری تنی از شاگردان و یارانش به بازار آمد، بازگردان الهی‌قمشه‌ای، همچنان یکه‌تازی می‌کرد.
با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، جلال‌الدین مجتبوی در سال ۱۳۷۱ بازگردان قرآن خویش را به بازار آورد. در بازگردان سوره حمد وی می‌خوانیم: به نام خداوند بخشاینده مهربان(۱) سپاس و ستایش خدای راست، پروردگار جهانیان(۲) آن بخشاینده مهربان(۳) خداوند- یا فرمانروای- روز حساب و پاداش(۴) تنها تو را می پرستیم و از تو یاری می‌خواهیم(۵) راه راست را به ما بنمای- و ما را بر آن پایدار بدار(۶) راه کسانی که به آنها نعمت داده‌ای- نیکوداشت کردی- نه خشم‌گرفتگان بر آنان و نه گمراهان(۷)
تا سال ۱۳۷۳ ه.ش، نزدیک به ۱۰ بازگردان دیگر از قرآن نوشته شد تا استاد محمدمهدی فولادوند، بازگردان دیگری را به زبانی ساده‌تر نوشت؛ بازگردانی که هرچند نتوانست جایگزین الهی قمشه‌ای شود، با این همه جای پای خود را باز کرد: به نام خداوند رحمتگر مهربان (۱) ستایش خدایى را که پروردگار جهانیان (۲) رحمتگر مهربان (۳) [و] خداوند روز جزاست (۴) [بار الها] تنها تو را مى‌پرستیم و تنها از تو یارى مى‌جوییم (۵) ما را به راه راست هدایت فرما (۶) راه آنان که گرامى‌شان داشته‌اى نه [راه] مغضوبان و نه [راه] گمراهان (۷)
در همین سال، آیت‌الله العظمی شیخ ناصر مکارم شیرازی، بازگردان خود را به زیر چاپ برد. بازگردانی که ده سال پس از نخستین چاپ، برای مردم شناخته شد و نزدیک به دو دهه گذشته، در کنار بازگردان الهی‌قمشه‌ای، جای خود را استوار کرد. مکارم شیرازی که پیشتر تفسیر نمونه را نوشته بود، با این بازگردان برای نخستین بار تاییدیه بسیاری از دانشمندان دینی شیعه و سنی را با خود همراه ساخت: به‌نام خداوند بخشنده بخشایشگر (۱) ستایش مخصوص خداوندى است که پروردگار جهانیان است. (۲) بخشنده و بخشایشگر است. (۳) (خداوندى که) صاحب روز جزا است. (۴) (پروردگارا) تنها تو را مى‌پرستیم و تنها از تو یارى مى‌جوییم. (۵) ما را به راه راست هدایت فرما! (۶) راه کسانى که آنان را مشمول نعمت خود ساختى، نه راه کسانى که بر آنان غضب کردى و نه گمراهان! (۷)
سال ۱۳۷۴، حجت‌الاسلام شیخ محسن قرائتی نیز که شناخته‌شده‌ترین قرآن‌پژوه پس از انقلاب اسلامی برای مردم بود و هست، تفسیر جامع نور خود را برای نخستین بار در ۱۰ جلد راهی بازار کرد. بازگردان سوره حمد وی اینچنین است: به نام خداوند رحمتگر مهربان (۱) ستایش خدایى را که پروردگار جهانیان، (۲) رحمتگر مهربان، (۳) [و] خداوند روز جزاست. (۴) [بار الها] تنها تو را مى‌پرستیم، و تنها از تو یارى مى‌جوییم. (۵) ما را به راه راست هدایت فرما، (۶) راه آنان که گرامى‌شان داشته‌اى، نه [راه] مغضوبان، و نه [راه] گمراهان. (۷)
بهاءالدین خرمشاهی از قرآن‌پژوهانی است که پژوهش قرآنی خود را نخست با نوشتن کتاب‌ها و مقاله‌های عمومی و سپس مقاله‌های انتقادی و نقد بازگردان‌های قرآن آغاز کرد؛ او سال ۱۳۷۴ پس از سال‌ها پژوهش، قرآن را با نگارشی روان، امروزی و ادبی به فارسی بازگرداند. در بازگردان سوره حمد وی چنین می‌خوانیم: به نام خداوند بخشنده مهربان(۱) سپاس خداوند را که پروردگار جهانیان است(۲) خدای رحمان مهربان(۳) دادار روز جزا(۴) [خداوندا] تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌خواهیم(۵) ما را به راه راست استوار بدار(۶) راه کسانی که آنان را نواخته‌ای، آنان نه که از نظر انداخته‌ای، و نه گمراهان(۷)
امید مجد، یک سال پس از خرمشاهی، دست به کاری شگرف زد و توانست قرآن کریم را بر وزن شاهنامه فردوسی، به فارسی بازگرداند. این نوشتار آن اندازه ارزشمند بود که دو بازگردان و پژوهشگر قرآنی یعنی فولادوند و خرمشاهی بر آن مقدمه نوشتند. بهاءالدین خرمشاهی درباره مجد که قرآن کریم را در سن ۲۵ سالگی به نظم درآورده می‌نویسد: بنده به عنوان یک آشنا با ادب فارسی و ترجمه قرآن کریم و مسائل قرآن پژوهی، ترجمه ایشان را می‌پسندم و سادگی و روانی و بی‌پیرایگی آن به دلم می‌نشیند. در بازگردان سوره حمد او اینچنین می‌خوانیم: سرآغاز گفتار نام خداست/ که رحمتگر و مهربان خلق راست/ ستایش بود ویژه کردگار/ که بر عالمین است پروردگار(۱) که بخشنده و مهربان است نیز(۲) بود صاحب عرصه رستخیز(۳) تو را می‌پرستیم تنها و بس/ نداریم یاور به غیر تو کس (۴) بشو هادی ما به راه درست(۵) ره آن که منعم ز نعمات توست/ نه آنان که خشمت بر ایشان رواست/ نه آنها که هستند گمره ز راست(۶)
یکی از بازگردان‌های قران بسیار شناخته شده در دهه ۱۳۸۰، بازگردان آیت‌الله شیخ علی فیض آلنی (مشکینی) است. مشکینی در این بازگردان، از سبک بازگردان گزاره‌ای به جای واژه‌ای بهره گرفته است. در بخش سوره حمد این بازگردان می‌خوانیم: به نام خداوند بخشنده مهربان (۱) سپاس و ستایش از آن خداست که مدبر و ولی امر و پرورش‌دهنده جهانیان است (جهان فرشتگان، آدمیان، پریان، حیوانات و جمادات). (۲) خدای رحمتگر مهربان (به رحمت و مهر عام در دنیا برای همه، و خاص در آخرت برای مؤمن). (۳) مالک و فرمانروای روز جزا (۴) (پروردگارا) تنها از تو یاری می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم (۵) ما را به راه راست (در عقاید و علوم و اخلاق و اعمال) هدایت کن (و بر آن ثابت قدم بدار). (۶) راه کسانی که به آنها نعمت دادی (همانند انبیا و پیروان راستین آنها) آنان که نه مورد خشم (تو) قرار گرفته‌اند و نه گمراهان. (۷)
در دهه هفتاد و هشتاد، بسیاری دیگر نیز به بازگردان فارسی قرآن کوشش کردند تا در سال ۱۳۸۳، بازگردان دیگری نیز به بازار آمد که مورد توجه بود و در کنار بازگردان‌های گفته شده، توانست به تندی جا باز کند. این بازگردان را حجت‌الاسلام شیخ حسین انصاریان در نوشتاری روان به بازار آورده بود: به نام خداى بخشاینده مهربان (۱) ستایش خدا را که پروردگار جهانیان است. (۲) آن بخشاینده مهربان، (۳) آن فرمانرواى روز جزا. (۴) تنها تو را مى پرستیم و تنها از تو یارى مى‌جوییم. (۵) ما را به راه راست هدایت کن: (۶) راه کسانى که ایشان را نعمت داده‌اى، نه خشم گرفتگانِ بر آنها و نه گمراهان. (۷)
پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله شیخ لطف‌الله صافی گلپایگانی نیز در بخش ترجمه نماز، بازگردان سوره حمد را اینچنین آورده است: به نام خداوند بخشنده مهربان.(۱) ستایش، مخصوص خداوندی است که پروردگار همه جهان‌ها است. (۲) پروردگاری که بخشنده و مهربان است. (۳) مالک روز جزا است. (۴) فقط تو را عبادت می‌کنیم، و فقط از تو کمک می‌خواهیم. (۵) هدایت کن ما را به راه راست «که آن دین اسلام است» (۶) راه کسانی که به آنان نعمت دادی «که آنان، پیغمبران و جانشینان پیغمبران هستند». نه راه کسانی که غضب کردهای بر ایشان، و نه آن کسانی که گمراهند. (۷)
در قرآنی که به تازگی، دستم رسید، ۴ بازگردان از گذشته را آورده بود که با هم می‌خوانیم:
تفسیر طبری: به‌نام خدای مهربان بخشاینده (۱) شُکر خدای را خداوند جهانیان (۲) مهربان بخشاینده (۳) پادشاه روز رستخیز (۴) ترا پرستیم و از تو یاری خواهیم (۵) راه نمای ما را راه راست (۶) راه آن‌کسهای که منت نهادی بر ایشان نه آن‌کسهای که خشم گرفته‌ای بر ایشان، و نه گم‌شدگان از راه (۷)
روض الجنان: بنام خداوند بخشاینده مهربان (۱) سپاس مر خدای را که پروردگار عالمیان است (۲) بخشاینده مهربان (۳) خداوندِ روزِ جزا (۴) تو را می‌پرستیم و از تو یاری می‌خواهیم (۵) هدایت کن ما را راه راست (۶) راه آنانکه اِنعام کردی بر ایشان نه غضب شده بر آنها و نه گمراهان (۷)
کشف الاسرار: به‌نام خداوند جهان‌دار دشمن‌پرور به بخشایندگی، درست‌بخشای به مهربانی (۱) ستایش نیکو ثناء بسزا خدای را خداوند جهانیان و دارنده ایشان (۲) فراخ‌بخشایش مهربان (۳) خداوند روز رستخیز و پادشاه روزِ شمار و پاداش (۴) ترا پرستیم و از تو یاری خواهیم (۵) راهنمون باش ما را به راه راست و درست (۶) راه ایشان که نواخت خود نهادی و نیکویی کردی بر ایشان نه راه جهودان که خشم است بر ایشان از تو و نه ترسایان که گم‌اند از راه تو (۷)
تفسیر سورآبادی: ابتدا کنم – در همه کارها و تبرّک گیرم – به نام خدا، آن مهربان به روزی دادنِ همه جانوران -، آن بخشاینده – به آمرزشِ خاص مؤمنان را – (۱) سپاس و آزادی (=شکر) و ستایش خدا را سزد، آن خدای که خداوند و مهتر و پروردگار همه جهان و جهانیان است (۲) آن مهربان به روزی دادن همه جانوران را آن بخشاینده به آمرزش خاص مؤمنان را (۳) پادشاه روزِ شمار – و قضا و جزا- است (۴) ترا پرستیم و بس، و یاری از تو خواهیم و بس (۵) نموده می‌دار ما را راه بایسته و درست (۶) راه آن کسان را که نکو داشتی ایشان را نه راه آن کسان که خشم گرفتی بر ایشان، نه نیز راه گمراهان (۷)
