گره‌چینی از جمله هنرهای سنتی است که از زمانه‌ای قدیم در ایران موسوم بوده، البته این هنر در ابتدا بر روی گچ و آجر انجام می‌شده و بعدها بر روی چوب متداول شده است و در مورد تاریخ شروع این هنر در ایران اطلاعات مشخصی و درستی در دست نیست.
برخی پژوهشگران احتمال می‌دهند که این هنر چه در حالت گره مشبک و چه در حالت گره آلت و لقط از دوران خلفاء عباسی شروع شده و در قرن ۶ و ۸ هجری در سوریه و مصر متداول شده و از همان زمان هم به ایران رسیده است. اما آنچه مسلم است این هنر در دوره صفوی موردتوجه قرار گرفته و به اوج تکامل خود رسیده است.
استاد شفایی در مورد قدمت گره‌چینی معتقد است که این هنر سابقه دیرینه‌ای دارد و ایشان نقوش موجود بر روی اشیاء مفرغی لرستان و همچنین نقوش سفال‌های سیلک کاشان را که قدمتی ۵هزارساله دارند مقدمه‌ای بر این هنر می‌داند.
گره مجموعه‌ای از اشکال مختلف غالباً هندسی است که به طور هماهنگ در یک کادر مشخص در کنار هم قرار گرفته باشند.
هر نقش گره دارای زمینه یا قاب و آلت گره است که در داخل کادر تکرار میشود. در واقع واحد کار گره، آلت است. از مجموع همه آلت‌ها شکل کلی گره به وجود می‌آید. به‌طورکلی گره‌ها شامل دو قسمت به نام آلت و لقط هستند. آلت‌ها به بیان ساده همان دیوارهای گره هستند و لقط‌ها خطوط هندسی داخل همین آلت‌ها هستند. بیشتر نقش‌های مورداستفاده در لقط‌ها منشأ ایرانی دارند و از طبیعت الهام گرفته‌اند و هر نقش مفهوم و معنای خاصی دارد.
این نقوش معمولاً به شکل طرح‌های هندسی تعریف شده و گره اصولاً به دو صورت «کند» و «تند» رسم میشود. گره تند با استفاده از چندضلعی‌هایی با زوایای بسته و کمتر از ۹۰ درجه و گره کند از چندضلعی‌هایی با زوایای متفاوت باز و بالاتر از ۹۰ درجه به دست می‌آید.
در دایره المعارف هنر گره‌چینی (گره‌سازی، گره بندی) روش سازماندهی نقوش هندسی به‌نحوی‌که طرحی در هم بافته و موزون حاصل آید. تعریف شده است. واژه گره‌چینی به شکل ترکیبی در فرهنگ‌های فارسی تعریف نشده است. گره در لغت، پیچیدگی نخ و ریسمان و بند است.
در تزیینات هندسی جایگاه هندسه کاملاً آشکار بوده، چنانچه گره‌چینی را نیز هنر تقسیم‌بندی هندسی فضا می‌دانند. تزیینات هندسی را در ایران گره‌چینی یا گره‌سازی می‌نامند که این هنر به‌صورت هندسی و با قواعد مشخص رسم شده و در بسیاری از مکان‌ها مانند سردرب‌ها، کتیبه‌ها، درب و پنجره، طاق‌ها و… می‌توان از آن استفاده کرد. گره‌چینی به‌طورکلی، عبارت است از قراردادن آلات گره در ترکیبی هماهنگ و زیباست.
گره در دایرهالمعارف هنر گره‌چینی، روش سازماندهی نقوش هندسی به‌نحوی‌که طرحی درهم بافته و موزون حاصل آید، تعریف شده است. استفاده از نقوش هندسی در مفهوم نمادین و فلسفی آن به‌منظور تأثیرگذاری روانی بر نیایشگر و تقویت حس وحدانیّت در فضای مقدس است. شکل‌های پیچ‌درپیچ هندسی با تکرار تناسبات وابسته به یک نقش، نوعی احساس نظم و هماهنگی آفریده و در اغلب موارد کمک زیادی به ایستائی بنا می‌نمایند.
هنر گره‌سازی از دامنه‌ای بسیار وسیع برخوردار است و استادان این هنر در ممالک مختلف اسلامی هر یک آن را باسلیقه قومی خود آمیخته و گره‌های بسیاری را در بناهای اسلامی به وجود آورده‌اند. در یک تعریف، گره‌چینی به‌طورکلی عبارت از قراردادن آلات گره در ترکیبی هماهنگ و زیبا است. واژه گره‌چینی به شکل ترکیبی آن در فرهنگ‌های فارسی تعریف نشده است. گره در لغت به معنی به هم پیچیدگی نخ به وجود آمده «چین» «گره» و ریسمان و بند و چین‌وشکن و شکنج است. گره‌چینی که از ترکیب دو واژه است در لغت معنایی معادل پیچیدگی همراه با چین‌وشکن دارد. در تعریفی دیگر گره‌چینی عبارت است از ترکیبی هماهنگ از شکل‌های هندسی به هم پیچیده، موزون و جاذب که با استفاده از خط‌های راست شکل‌گرفته است. گره‌چینی ایرانی یکی از رشته‌ها و حِرَف سنتی است که به نقوش هندسی تکیه دارد و بیننده در اولین برخورد با این هنر، تحت‌تأثیر نظم آن قرار می‌گیرد؛ بنابراین ویژگی آن همان نظم هندسی و تعادل آن است. علت استفاده از اشکال هندسی خاص در گره‌چینی این است که رموز خاص را در اشکال هندسی خاص می‌دانند. اشکال هندسی که توسط هنرمندان گذشته نام‌گذاری شده‌اند، معمولاً از طبیعت، حیوانات، پرندگان، اجرام آسمانی، اشیای کار روزانه و غیره برگرفته شده‌اند و به‌مرورزمان و نسل به نسل به کار برده شده تا به نسل حاضر رسیده است.
به‌طورکلی انواع نقوش تزیینی را می‌توان به چند گروه اصلی نقوش انسانی، نقوش حیوانی، نقوش نباتی یا گیاهی، کتیبه‌های حاوی خطوط تزیینی و نقوش هندسی یا گره تقسیم و گروه‌بندی نمود. ازآنجاکه در هنر اسلامی، خلق تصاویر انسانی و حیوانی ممنوع گردیده است، این نقوش را به‌ندرت در تزیین‌های اسلامی می‌بینیم. آن چه در ایران در این باره موجود است به دوران قبل از اسلام مربوط میشود. هنرمند مسلمان به ایجاد تزیین‌هایی پرداخت که عنصر اصلی آن‌ها اشکال هندسی و نقوش انتزاعی بود. چنین نگرشی، باعث ایجاد قالبی گردید که حالتی کاملاً تشبیهی دارد و با ایجاد احجام و به بیان احساس و اندیشه‌ای خاص پرداخت که توحید مهم‌ترین موضوع آن است. نقوش هندسی به نحو بارزی وحدت در کثرت و کثرت در وحدت را نمایش می‌دهد.
گره‌سازی به تزئیناتی گفته میشود که به‌صورت هندسی و با قواعد مشخص رسم میشود و عموماً در مکان‌های مذهبی اسلامی از آن‌ها استفاده میشود. بر اساس ساختار هندسی، گره به رسمی اطلاق میشود که:
۱. فقط شامل آلت‌های تعریف شده گره باشد.
۲. قابلیت صعود و نزول و هم چنین تکرار زمینه از همه جهات را داشته باشد.
گره معماری توانایی زایش و به‌وجودآوردن گره‌های نو را دارد. خاصیت تکثرپذیری گره درون خود به‌صورت تبدیل گره کند به گره تند در درون و دوباره به کند و بالعکس یا همان حالت گره در گره است. آلت‌های هر گره به‌وسیله گره ریزتری به اجزاء کوچک‌تری تبدیل می‌شوند که بدان شاه گره نیز گویند.
تبدیل‌شدن انواع گره ریزتر یا درشت‌تر در درون خود را صعود و نزول می‌گویند. گره در نزول خود به سمت گرهِ ریزتر میل می‌کند تا آنگاه که شاه گره یعنی گره‌ای که همه آلت‌های گره را دارا است پدیدار می‌گردد و پس از آن دیگر آلتی به آن افزوده نمی‌گردد؛ بلکه اشکال و تعینات گوناگونی می‌یابند و سپس مراحل ریزتر شدن آن‌قدر ادامه می‌یابد که از فرط ریزی، گویی به نقطه آغازین می‌رسد یا آن که گره‌های ریز در صعود خود یعنی بازگشت به مراحل قبلی خود به خط رمز و نقطه آغازین بازمی‌گردند.
برای رسم گره از اولین زمینه آن یعنی مادر گره یا اُم الگره که مادر دیگر گره‌هاست آغاز می‌کنیم. مادر گره را می‌توان اول خط رمز دانست که این خط خود متعین از نقطه آغازین است و از این مقام به بعد این مادر گره است که در طی رسیدن نزول (خود گره در گره) تعینات و ظهور گوناگون می‌یابد. در گره برای رسیدن به شاه گره از نقطه شروع کرده به خط قرمز می‌رسیم. گره کُند دو پنج در درون خود مرحله‌به‌مرحله تکثیر میشود.
و به وسیله این کثرت به شاه گره می‌رسد:
نقطه ← خط رمز ← گره کند دو پنج ← گره تند دو پنج ← گره سرمه‌دان قناس ← شاه گره
شاه گره برای خود قابلیت تکثیر تا بی‌نهایت را دارد و این تکثر را تا آنجا می‌توان ادامه داد که از فرط کثرت (ریزی آلت‌ها)، یک‌بار دیگر به نقطه آغازین برسد؛ به نقل از زمرشیدی بافت‌های گوناگونی از شکل‌های منظم هندسی است را گره می‌نامند. همچنین گره نقش هندسی که اهل‌فن آن را مجموعه‌ای از اشکال مختلف هندسی که به طور هماهنگ و بانظمی خاص در زمینه‌ای مشخص در کنار هم به‌کاررفته است می‌دانند و در تعریفی دیگر: بافت‌های پیچیده‌ای که همگی ترکیبی منظم و همگن دارند و می‌توانند از همه سو گسترش یابند بدون آن که ترکیب منظم و هماهنگشان دست خوش تغییر شود. حضور گره‌ها در بناهای سنتی، بر نظم موجود در این بناها نظمی که به‌واسطه استفاده از شکل‌های خاص، انتظامات مرکزی، محوری، تقارن و سایر تمهیدات پدیدآمده است، تأکید می‌کند و بنا را تبلوری از نظم و هندسه جلوه می‌دهد. گره، عین نظم، عین تعادل و هماهنگی است.
هر نقش گره دارای زمینه یا قاب و آلت گره است، آلت در لغت به معنی ابزار، افزار واسطه‌ای میان فاعل و مفعول برای رسیدن به اثر است. در گره‌چینی، آلت، ابزاری برای آفریدن اثر است. آلت به شکل‌های گره گفته میشود که از خطوط مستقیم و بر اساس قاعده‌ای منظم به شکل‌های هندسی درآمده و در قاب یا زمینه‌ای محدود شده است. از مجموع همه آلت‌ها شکل کلی گره به دست می‌آید؛ یعنی از کثرت به وحدت رسیدن، وحدتی در تعادلی هنرمندانه. در گره‌چینی، هر نقش گره از مجموعه‌ای از نقش‌های کوچک فراهم شده است. همه این نقش‌های کوچک در مجموعه‌ای به وحدت می‌رسند و نقشی یگانه و کلی را ارائه می‌دهند. رمز و راز زیبایی هنر گره‌چینی در مرزبندی آلت‌های گره با زمینه است. خط‌های مرزی باید مبتنی بر توازن و تقابل با رنگ زمینه باشند تا بتوانند نگاه را از کثرت نقش به وحدت طرح بکشانند. خلاقیت هنرمندانه در ایجاد تعادل و توازن در نقش گره در خط‌های مرزی نمایان میشود.
گره انواع بسیار دارد. چون گره خاصیت زایش دارد و از هر گره، گره‌های دیگر به وجود می‌آید، بنابراین تعداد گره‌ها می‌تواند بیش از اینها باشد. در بررسی ویژگی گره‌ها، ابتدا به طور خلاصه یافته‌های محققان و سپس تحلیل توانست الگوی تزیین‌های اسلامی را توضیح دهد. وی دریافت که با استفاده از زیرمجموعه‌ای از کاشی‌هایی که با اصول مشابهی تولید شده‌اند و مونتاژ آن‌ها بر اساس مجموعه‌ای از قواعد هماهنگ‌سازی از پیش تعریف شده می‌توان کاشی‌کاری‌های نامتناوب از سطح، یعنی الگوهایی تنها با تقارن موضعی ایجاد نمود که امکان بسط و گسترش نامحدود آن‌ها بدون تکرار وجود دارد. این الگوها می‌توانند تا بی‌نهایت و بدون تکرارپذیری، الگوهای کوچک‌تری را بسازند که دارای تناسب طلایی هستند.
گره‌ها باتوجه‌به زوایایی که دارند، به پنج گروه تقسیم می‌شوند: گره کنُد، گره تند، گره شُل، گره کُند شُل و گره تند شُل. آلت‌های گره کند، تند و شل و انواع آن‌ها را نام می‌بریم.
پیش‌تر از ترسیم هر گره باید آلت‌های خاص آن را بشناسیم
آلت‌های گره کند عبارت‌اند از: ۱- شمسه تند ۲- طبل کند ۳- ترنج تند ۴- سرمه‌دان تند ۵- پنج تند
الف: گره‌های کند: ۱- گره چهار شمسه سرمه‌دان ۲- گره کند سرمه‌دان ۳- گره کند دو پنج «ام الکره» ۴- گره کند طبل قناس ۵- گره سرمه‌دان قناس ۶- گره کند سرمه‌دان قناس کوچک ۷- گره دوازده پا بزی
آلت‌های گره تند عبارت‌اند از: ۱- پنج تند دو پنج یا گره تند ده ۲- گره تند طبل قناس پا بزی ۳- گره تند طبل ابزی از سرمه‌دان چهار شمسه ۴- گره پابزی از گره تند ده در زمینه طولانی ۵- گره تند از سرمه‌دان قناس کوچک ۶- گره تند پابزی دو برگ چناری از خردکردن گره دو پنج ۷- گره شمسه ته بریده ۸- گره کند سرمه‌دان قناس بزرگ از گره تند دو پنج یا تند ده.
گره شل دارای ۶ آلت است ۱- سه شل ۲- پنج شل ۳- ترنجی شل ۴- گیوه ۵-شش شل ۶- سکرو شل
گره کند و شل: گاهی ضرورت دارد گره کند و تند با هم مخلوط شوند یعنی آلت‌های کند و شل هر دو در یک زمینه به کار گرفته شوند در این صورت آلتی به نام شش دواتی اضافه میشود که آن را شش داخل گیوه هم می‌گویند.
گره تند و شل: گاهی گره تند را با گره شل مخلوط می‌نمایند. یعنی یک طرف شمسه تند دارد و جانب دیگر آلت شل به‌کاررفته است و روابط مابین آن همان شش طولانی است.
از نظر اجرایی هنر گره‌چینی به دو صورت ساده و ترکیبی انجام میشود. گره‌چینی ساده تنها با پیوستن آلت‌ها یا چهارچوب‌های اصلی به وجود می‌آید گره‌چینی ترکیبی همان‌طور که از نام آن پیدا است از ترکیب آلات یا عوامل دیگری چون لقط که می‌تواند شیشه، چوب، و آینه باشد. در گره‌چینی ترکیبی، از تزئینات منبت‌کاری و غیره روی آلات گره (پخ)، خاتم‌سازی و منبت بر روی لقاط گره به شکل وسیعی استفاده میشود. گره‌های ترکیبی به دو گروه مضاعف و مطبق تقسیم می‌شوند که در گره مضاعف آلت و لقط از یک جنس هستند که می‌توانند تزئیناتی چو پخ‌زنی، ابزارزنی و منبت‌کاری داشته باشد. درصورتی‌که در گره مطبق آلت و لقط به وسله عوامل دیگر به هم وصل شده‌اند.
انواع اتصالات
در گره‌چینی اتصالات آلات به کلاف‌ها و کلاف‌ها به چارچوب به سه شیوه انجام میشود. انتخاب نوع اتصالات بستگی به زیبایی اندازه و استحکام آن دارد. چوبی که برای ساخت آلات و کلاف‌ها استفاده میشود باید سخت و مقاوم باشد. برای این کار بیشتر از چوب‌های نارنج فوفل یا گردو استفاده می‌کنند که تنوع رنگی و مقاومت زیاد در مقابل تغییرات جوی را دارند.
اتصال فاق و زبانه: این نوع اتصال با ساختن فاق و کلاف و زبانه در آلت به وجود می‌آید. فاق در واقع شکافی است که در وسط چوب جهت اتصال یک قطعه به قطعه دیگر ایجاد میشود و زبانه یک‌تکه اضافی در برابر شکاف فاق که روی قید تعبیه میشود. زبانه می‌تواند به طور قائم‌الزاویه یک رو فارسی یا دورو فارسی باشد. اندازه فاق و زبانه باتوجه‌به ظرافت کار بین چند میلی‌متر تا ۳ سانتی‌متر ساخته میشود. این نوع اتصال یکی از محکم‌ترین اتصالات است.
اتصال کام و زبانه: در اتصال کام و زبانه، زبانه مانند اتصال فاق و زبانه بریده میشود قسمت کام به‌اندازه ۴/۳ عرض چوب گرفته میشود و زبانه به‌اندازه عمق کام درست شده و در جای خود نصب میشود.
اتصال نیم و نیم: در این نوع اتصال نیمی از ضخامت چوب به اندازه مورد نظر برداشته میشود و سپس هر دو با سر یشم به هم چسبیده میشود تا هیچ جای بازی وجود نداشته باشد. (کم یا کام: سوراخی که به اندازه‌ی معین روی چوب کنده میشود به طوری که اطراف آن بسته باشد.)
طبقه‌بندی آلت‌های گره‌سازی:
آلت‌های گره ملهم از گیاهان: ترنج، دانه بلوط، برگ چناری، مورد (سترون)، فندق، شش گل اناری.
آلت‌های گره ملهم از حیوانات: پابزی، موریانه، ابابیل، خرچنگی، جناقی، دنباله، شاخک‌دار، شش چشم گاوی.
آلت‌های گره ملهم از اشیاء: بازوبند، صلیب (چلیپا)، بازوبندی، بازوبند، سورمه‌دان، بازوبندی جمع، بندرومی (موج یا مداخل)، کیسه سرمه دان، سورمه‌دان لوز، سورمه‌دان قناس، سورمه‌دان مربع، طبل تند، شش طبل، گیوه دستک‌دار، گیوه، دوک، ماکو، ماکوکند، چوب‌خط، بادبادک، میخ‌پرچ، فرفره، ترقه، جفت ترقه، کشتی (بخاری)، گرز، چوب‌خط ته بریده، قرقره شاخک‌دار، جفت سکه رو، سکه رو (سکرون)، کلید، کشتی (بادبانی)، پیلی، عروسک
آلت‌های گره ملهم از ستارگان: شمسه ایرانی، شمسه ترنج، شمسه پا باریک، شمسه چهارلنگه، شمسه چوب، خطی، شمسه بازوبندی (شمسه چهار لنگه)، ستاره، شمسه کشیده، شمسه ته بریده، ستاره شش پر، ستاره پنج پر، ستاره چهارلنگه، ستاره سه لنگه، زهره.
آلت‌های گره ملهم از اشکال انتزاعی: گرد مربع، راستالوز، لوز (تخمک)، سه‌گوش یا تکه، پنج باز، پنج تند، پنج کند، شش شیرازی، شش طولانی، شش دواتی، هشت، شش مدادی، سلی، ترنجی کند، ترنجی، پا باریک، دوئلی، سه سلی، سه سلی کوتاه، سه سلی ناخنک دار.
گره‌سازی در چوب به دو شیوه منبت‌کاری و مشبک‌کاری انجام میشود. از گره‌های معمول در منبت‌کاری نیز استفاده نمی‌شود. ولی انواع گره‌های معمول در مشبک‌کاری اصول و ضوابط خاص خود را دارد و با انواع گره‌های بنایی متفاوت است. به همین جهت این گروه گره‌ها به گره‌های درودگران موسوم است. نحوه اجرا و ساخت گره با چوب به نوع و گره موردنظر بستگی کامل دارد. مثلاً در برخی از انواع گره، کلاف‌کشی و شکل محیطی زمینه به‌صورت مربع و در بعضی به شکل لوز یا مثلث‌بندی انجام میشود و قطعات آلات چوبی در کلاف‌های مذکور قرار می‌گیرند.
برای ساخت یک قطعه گره‌چینی در ابتدا چوب را از راه طولی برش می‌دهند تا رطوبت کاملاً خارج گردد و قطعات بعد از ساخت تغییر شکل ندهد. بهترین راه خشک‌کردن چوب این است که چوب را به مدت دو سال در سایه و هوای آزاد گذاشته تا کاملاً خشک گردد، سپس عملیات برش الوارها با دستگاه برش انجام می‌گردد. در مرحله بعد بر اساس طراحی محصول نهایی برش چوب‌ها بر اساس متراژ موردنظر انجام می‌گردد. سپس این چوب‌ها را به مدت شش ماه در محل اجرا اثر انبار می‌کنیم تا با رطوبت و دمای محیط همگن گردد و پس از این مرحله ساخت را آغاز می‌کنند. در ابتدا برای عایق‌بندی چوب‌ها از روغن بزرک استفاده می‌کنند و برش چوب‌ها را به‌صورت آلت و لقط با ابزارهای دستی برش می‌زنند. در همین زمان اثر را بر اساس مشبک یا منبت بودن گره‌چینی‌ها را برای اتصال شیشه آماده می‌کنند.
ابزار گره‌چینی
برای گره‌چینی معمولاً از چوب‌های سبک استفاده می‌کنند. چوب مورداستفاده در گره‌چینی باید خشک باشد تا بعد از کلاف شدن تاب برندارد. چوب‌هایی که دارای گره و یا بخش‌هایی از آن‌ها پوسیده هستند برای این کار مناسب نمی‌باشند چو ضخامت چوب‌های مورداستفاده در گره‌چینی کم است بنابراین اگر قسمتی از پوسیدگی داشته باشد چوب دچار شکستگی است. چوب مناسب برای گره‌چینی چوب درخت پرورش‌یافته است که بدون گره رشد کرده باشد. گونه‌های درختی که برای گره‌چینی مناسب است چنار، راش، گردو، ملچ و ساج و عمدتاً درختان پهن برگ است.
تمام ابزارآلات نجاری در این رشته به کار می‌رود.
پنجره‌ها، درها، فضاهای وابسته به معماری، انواع محصولات کاربردی مانند میز، صندلی و…
آثار فراوانی از هنر گره چینی در دوره‌های زندیه، قاجاریه و پهلوی در شیراز در قالب در و پنجره و هنرهای وابسته به معماری و همچنین آثار کاربردی به چشم می‌خورد. البته اوج هنر گره‌چینی را می‌توان به دوره زندیه نسبت داد که بالغ بر بیست خانه تاریخی و فضاهای مذهبی با این هنر مزین شده است.
*گزارش از سمیه حقوقی فرد، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی
