پس از آگاهی از این امر مهم بر آن شدم تا تحقیقات وسیع‌تر و عمیق‌تری پیرامون این مسجد انجام دهم و آنها را برای آیندگان و علاقه‌مندان به تاریخ، فرهنگ، هنر و معماری ایران‌زمین به یادگار بگذارم.
ابتدا به جمع‌آوری منابع و پژوهش‌های میدانی پرداختم و برای تدوین کتاب و مطالعات ۴ رویکرد مهم واصلی را در نظر گرفتم: ۱- رویکرد تاریخی و فرهنگی ۲- رویکرد معمارانه و هنرمندانه ۳- رویکرد روان‌شناسانه و اجتماعی ۴- رویکرد معنوی
سپس در فصول ابتدایی این کتاب به بررسی جغرافیای تاریخی شیراز و گاه نگاری این مسجد زیبا پرداختم. ابن بلخی در فارس نامه‌ی می‌نویسد: «بنای شهر شیراز در سال ۷۴ ه.ق، به دست محمد بن یوسف، برادر یا پسرعمّ حجاج، والی عراق صورت گرفت.»
از آغاز شکل‌گیری شهر تا تصرف آن به دست یعقوب لیث صفاری، شیراز به‌عنوان مرکز ایالت فارس مقرّ والیانی بود که از جانب خلفا مأمور اداره‌ی آن سرزمین می‌شدند. عمرو که پس از یعقوب زمامدار شد، مدتی شیراز را مرکز دولت نیمه‌مستقل خود قرارداد و به‌تدریج به‌صورت شهری بزرگ درآمد. از اقدامات ساختمانی عمرو لیث در این شهر، احداث مسجد جمعه در سال ۲۸۱ هجری قمری است. قاضی ناصرالدین بیضاوی که کتاب تاریخ خود را در اواسط قرن هفتم تألیف کرده، به دستور ساختن مسجد عتیق توسط عمرو لیث و چگونگی تهیه چوب‌های آن از باغ‌های بانویی صالحه در سروستان اشاره‌کرده است.
او در تاریخ خود موسوم به‌نظام التواریخ نوشته است که: این مسجد از بنای عمرو لیث است و حکایت شده که چون شروع به ساختن مسجد کرد دستور داد تا چوب‌های مستقیم و هموار را برای آن بیابند، به او اطلاع دادند که زن صالحه‌ای در باغ‌های خود در سروستان چوب‌های صاف و همواری دارد که آنها را از راه حلال به دست آورده است، پس مأمورین را فرستاد تا آنها را خریداری کنند. زن دستور داد تا چوب‌ها را بریده حمل کنند و گفت بعداً در خصوص قیمت آنها مذاکره خواهم کرد.
چون آنها را حمل کردند و ستون‌ها و جرزها و طبقات را به اتمام رسانیدند، گفت سقف‌ها را هم بپوشانید تا بهای آنها را حساب کنیم. چون تیرها را به کاربردند و سقف‌ها را پوشانیدند، گفت من احتیاجی به پول‌ندارم زیرا که آنها را درراه خداداده‌ام، پس قضیه را به عمرو لیث اطلاع دادند و او خشمگین شد و گفت، یا بهای آنها را بستان و یا آنها را بیرون خواهم آورد.
پس آن زن که نامش عتقه (عقیقه) بود به نزد پادشاه رفت و گفت، ای امیر برای چه این مسجد ساختی؟ گفت: برای خدای عزوجل و امید به ثواب و طلب رضای او. زن گفت: من هم امید به رضای خدا و ثواب او دارم، شاه متأثر شد و او را واگذاشت. همچنین آورده‌اند که پس از ساخت مسجد جامع اتابکی، آن را مسجد جامع نو و این مسجد کهنه‌تر را مسجد جامع عتیق نامیدند.
از علمای مسجد می‌توان قاضی ناصرالدین بیضاوی، شاه نعمت‌الله ولی قاضی ابو محمد فزاری، شیخ روزبهان، اصیل الدین عبدالله و از علمای معروف معاصر، شهید آیت‌الله دستغیب را نام برد.
در طول این سالیان، گردشگران مشهوری راجع به مسجد جامع عتیق شیراز در سفرنامه‌های خود نگاشته‌اند. ابن‌بطوطه سیاح معروف مراکشی که در سال ۷۴۸ هجری قمری در زمان سلطنت شاه شیخ ابواسحاق اینجو به شیراز سفرکرده، در سفرنامه‌ی خود می‌گوید: «مسجد بزرگ شیراز به نام مسجد عتیق یکی از وسیع‌ترین و زیباترین مساجد است. صحن بزرگ آن با مرمر فرش شده و تابستان‌ها هر شب صحن آن را می‌شویند و بزرگان شهر برای گزاردن نماز مغرب و عشا در آنجا فراهم می‌آیند. در قسمت شمال آن دری است که آن را درِ حسن می‌نامند و ازآنجا به بازار میوه‌فروش‌ها می‌روند. این بازار یکی از زیباترین بازارهاست و من آن را از بازار باب البرید دمشق هم زیباتر می‌دانم.»
شاه نعمت‌الله ولی: «عارف مشهور سالی به شیراز سفر می‌کند و این مسافرت درزمانی بوده که امیر اسکندر ابن عمر شیخ ابن امیر تیمور گورکانی در شیراز حکومت داشته است. روزی شاه نعمت‌الله، به‌اتفاق خواجه حافظ شیرازی، شاعر معروف به مسجد عتیق می‌روند و با امیر اسکندر نماز جمعه را می‌خوانند. گویند در آن روز به‌قدری جمعیت در مسجد ازدحام کرده بودند که عبور مشکل بوده است. پس‌ازاین بزرگان، شاردن و مادام دیولافوا نیز هرکدام توصیف جامعی از مسجد دارند.»
این مسجد ۶ در ورودی داشته است که امروزه یک در آن مسدود شده است. ورودی شمالی، اصلی‌ترین و زیباترین ورودی مسجد بوده است، همچنین این ورودی درب دوازده امام نیز نامیده می‌شود که با مقرنس‌های کاشی‌کاری شده‌ی زیبایی تزیین‌شده است. کتیبه‌ی این ورودی را غیاث‌الدین علی جوهری، در سال ۱۰۳۱ نگاشته و تعمیرات این سردر زیبا در زمان سلطنت شاه‌عباس کبیر صورت گرفته است. این ورودی توسط یک هشتی و یک راهرو به صحن مسجد متصل می‌شود.
پس از مطابقت عکس‌های ویلبر، معمار ماهر آمریکایی، با وضع موجود مسجد متوجه شدم که این مسجد ۴ ایوانی شبستان دار بوده که امروزه ایوان غربی آن فروریخته است. در قسمت جنوبی مسجد یک شبستان قدیمی به نام شبستان ۴۰ ستون وجود دارد که قدیمی‌ترین بخش مسجد است. این شبستان دو محراب دارد که یکی از آنها روبروی در ورودی واصلی شبستان است، محراب اکنون بازسازی‌شده است. در کنار محراب قدیمی، یک منبر ۱۴ پله‌ای هست که امروزه یکی از پله‌های آن از بین رفته است و ۱۳ پله دارد.
مسجد جامع عتیق شیراز حدود ۱۲ قرن یا ۱۱۶۲ سال قدمت دارد. در طول سالیان متمادی بارها به دلیل بلایای طبیعی آسیب جدی دیده است. شهید آیت‌الله دستغیب و مردم مومن شیراز مسجد را تعمیری شایسته و لایق فرمودند و شبستان جدید شمال شرقی و جدید جنوبی را احداث کردند.
اما نقطه‌ی عطف این مسجد، بنای زیبا و بزرگ سنگی هست که تقریباً در وسط مسجد ساخته‌شده است. این بنای چهارگوش مکعب مستطیل شکل، خدای خانه یا بیت المصحف نام دارد که ابعاد آن حدوداً ۱۲ در ۱۵ متر است. در قدیم قرآن‌ها را در این مکان نگه می‌داشتند و مردم صبح و شب برای قرائت قرآن کریم به این مکان مراجعه می‌کردند و قرآن‌ها را به امانت می‌گرفتند. این بنا خدای خانه یا کعبه‌ی ثانی هم لقب گرفته، چراکه قبل از عزیمت به سفر حج، دور این بنا اعمال مناسک حج را یاد می‌گرفتند. کاربرد دیگر خدای خانه این بوده که افراد برای دیدن هلال ماه نو به بالای پشت‌بام طبقه دوم می‌رفتند و هلال ماه را به حاکم شهر خبر می‌دادند. خدای خانه دوطبقه بوده که امروزه فقط یک طبقه‌ی آن وجود دارد.
نکته‌ی منحصربه‌فرد کتیبه‌ی دورتادور خدای خانه، شیوه‌ی اجرای آن است طوری که روی سنگ‌هایی به عرض یک متر، ابتدا دور حروف را تراشیده‌اند تا برجسته شده و سپس حروف را با کاشی معرق آبی‌رنگ پرکرده‌اند. این کتیبه به دستور شاه شیخ ابواسحاق اینجو در سال ۷۵۲ هجری قمری نگاشته شده است. سایر کتیبه‌های خدای خانه از آیات امیدبخش الهی برای مؤمنان است. گفته می‌شود که خواجه‌ی راز حافظ شیرازی، شب‌های جمعه تا صبح را دور خدای خانه می‌گشته و تا صبح قرآن را با الحان خوش قرائت می‌کرده است، چنانچه در غزل خود می‌گوید: «عشقت رسد به فریاد ار خود به‌سان حافظ، قرآن ز بر بخوانی در چارده روایت.»
در تاریخ شفاهی مسجد آمده که در آخرین جمعه ماه مبارک رمضان، عتیقه که بانی چوب‌های مسجد بوده است، پس از فوتش بین منبر و محراب به خاک سپرده می‌شود و این اتفاق سرآغاز مراسمی به نام جمعه وداعی یا به گویش شیرین شیرازی، جمعه وِدُی در مسجد می‌شود. این مراسم حدود ۱۱ قرن است که ادامه دارد و هرسال زنان شیراز در این روزبه مسجد می‌روند و تصویر حاجات خود را روی کاغذ می‌کشند یا مثلاً برای دختران دم بخت روبه‌قبله چادر می‌برند و کل می‌زنند، برای زن حامله دعای چهل‌بسم‌الله را می‌نویسند.
برای بیماران و ازدیاد رزق و روزی دعا می‌نویسند و نماز حاجت و دعای توسل می‌خوانند و نیایش می‌کنند.
این مسجد همواره یکی از اصلی‌ترین مکان‌ها برای قرائت فرمان‌ها حاکمان بوده است. در جریانات انقلاب اسلامی نیز نقش مهمی ایفا کرده و محل تجمع انقلابیون شیراز بوده است.
این کتاب به‌گونه‌ای نگارش شده که خواننده در هر قسمت از مسجد که قرار بگیرد به‌راحتی می‌تواند به اطلاعات مربوط به آن فضا دسترسی پیدا کند. کتاب می‌تواند مرجع قدرتمندی برای باستان شناسان، معماران، راهنمایان گردشگری و همه‌ی علاقه‌مندان به فرهنگ و هنر ایران زیبا باشد. توجه به ابنیه‌ی مذهبی می‌تواند روند گردشگری مذهبی را تسهیل کرده و به مساجد رونق ببخشد.
عنوان این کتاب «مسجد جامع عتیق و خدای خانه‌ی شیراز و جایگاه آن در توسعه گردشگری مذهبی» تألیف فاطمه دلشاد است که توسط سازمان فرهنگی، اجتماعی و ورزشی شهرداری شیراز در سال ۱۴۰۰ چاپ و در ۲۸ فروردین ۱۴۰۱ در مسجد جامع عتیق شیراز، رونمایی شد.
گردآوری و پژوهش: فاطمه دلشاد، کارشناس ارشد مهندسی معماری، راهنمای گردشگری، نویسنده و پژوهشگر میراث‌فرهنگی و گردشگری
عکس از محمد هادی دسترنج
